Nauka o budowie żywego organizmu, czyli anatomia, była od samego początku nauczania medycyny dyscypliną podstawową. Nazwa jej pochodzi od słowa greckiego „anatemnein” – rozcinać. W średniowieczu nauczanie anatomii na wydziałach lekarskich w Polsce polegało na gruntownym studiowaniu klasycznych dzieł medycznych, głównie Galena. Nie istniały osobne katedry anatomii i z reguły wykładano ten przedmiot w ramach medycyny praktycznej.

Pierwsze ważniejsze informacje dotyczące stałego nauczania anatomii spotykamy w II połowie XVIII w. Wtedy to, najpierw w Uniwersytecie Krakowskim, a potem w wileńskim i warszawskim, rozpoczęto wykłady z anatomii, oparte na sekcjonowaniu zwłok ludzkich. Pierwszym, który w Krakowie wykonywał sekcje anatomiczne (były to zwłoki kobiety i mężczyzny skazanych na śmierć), był Rafał Józef Czerwiakowski (1743-1816), prof. anatomii, chirurgii i położnictwa. Początkowo ściągnęło to na niego niezadowolenie mieszkańców i spowodowało konieczność przydzielenia specjalnej straży do pilnowania profesora i zakładu przed ewentualną napaścią. Jednak po utworzeniu w 1780 r. przez Jędrzeja Badurskiego (1740-1789) pierwszego szpitala klinicznego w Kolegium Św. Barbary przy Małym Rynku, Czerwiakowski rozpoczął tam 29 stycznia tegoż roku wykłady z zakresu anatomii (3 razy w tygodniu). Jako pierwszy w Polsce posiadał ten zakład własną salę sekcyjną i wykładową. W dwa lata potem nauczanie tego przedmiotu połączono z fizjologią, ale też dostosowywano je do potrzeb chirurgii i położnictwa; wykłady odbywały się w Kolegium Fizycznym (Collegium Physicum) przy ul. św. Anny 6. Dopiero w roku 1848 rozdzielono katedrę fizjologii i anatomii. Początkowo wykonywano kilkanaście sekcji w ciągu roku, przeprowadzanych także przez studentów, a oprócz zwłok ludzkich, pozyskiwanych ze szpitali i kupowanych od grabarzy, demonstrowano także sekcje zwierząt.

Zasłużonym dla anatomii polskiej był –

Ludwik Maurycy Hirszfeld (1814-1876)

Urodził się w Nadarzynie k. Rawy Mazowieckiej w biednej rodzinie żydowskiej. Nie ukończył żadnej szkoły, nie przyjęty na studia medyczne w uniwersytecie wrocławskim, wyjechał w 1834 r. do Paryża, gdzie pracował jako laborant w pracowni anatomicznej prof. Bourgery’ego na Sorbonie. Jak głosi legenda, profesor zachwycony pięknymi rysunkami układu nerwowego, dowiedziawszy się kto był ich autorem, awansował Hirszfelda na lepsze stanowisko, a gdy odchodził na emeryturę, zapytany o swojego następcę, wskazał na swego utalentowanego laboranta, jednego z najlepszych ówczesnych preparatorów. Hirszfeld, przymuszony wówczas do doktoratu, otrzymał ten stopień w 1848 r., a już w rok później rozpoczął wykłady jako profesor nadzwyczajny anatomii w Paryżu. W 1853 r. wydał w języku francuskim znakomity podręcznik anatomii układu nerwowego „Neurologie ou description et iconographie du systeme nerveux et des organes des sens de l’homme”. Do dzisiejszego dnia jego rysunki i opisy są uważane za klasyczne i reprodukowane często w piśmiennictwie polskim i obcym (np. rysunki układu nerwowego w „Anatomii człowieka” Bochenka są opracowane wg Hirszfelda). Gdy w 1857 r. władze carskie zezwoliły na otwarcie w Warszawie Akademii Medyko-Chirurgicznej, tak jak w większości katedr, tak i w przypadku anatomii, szukano odpowiedniego kandydata za granicą; kandydatury były dwie: w Getyndze – L. K. Teichmann i w Paryżu – Hirszfeld. Ponieważ Teichmann w młodości zamieszany był w sprawę pojedynku, zdecydowano się na Hirszfelda, choć ten nigdy płynnie nie mówił po polsku (jedynie w jidysz). W 1859 r. powołany został więc na Katedrę Anatomii i prowadził wykłady w Akademii, następnie w Szkole Głównej Warszawskiej, a po jej zamknięciu do 1875 r. w Cesarskim Uniwersytecie Warszawskim. W latach 1861-69 opracował w 4-ech tomach „Anatomię opisową człowieka”, która ukazała się drukiem w Warszawie.

Uwaga! Nie mylić jego nazwiska z nazwiskiem Ludwika Hirszfelda (1884-1954), mikrobiologa, odkrywcy głównych grup krwi.

Ludwik Karol Teichmann (1823-1894)

Urodzony w Lublinie, miał zostać pastorem, jako kontynuator tradycji rodzinnych (jego dziad i stryj byli pastorami ewangelickimi), ale po 2 latach studiów teologicznych w Dorpacie, (1847-49), musiał uciekać, bojąc się konsekwencji współuczestnictwa w pojedynku, zakończonym śmiercią jednego z pojedynkujących się. Po wyjeździe do Heidelbergu przez jeden rok akademicki był studentem chemii i fizyki oraz technologii na Wydziale Filozoficznym tamtejszego uniwersytetu, a następnie przeniósł się na studia medyczne. Dzięki pilności i szczególnym zdolnościom preparatorskim, znalazł protektora w osobie swego nauczyciela, docenta anatomii Jakuba Henlego. Kiedy w 1852 r. Henle objął Katedrę Anatomii na uniwersytecie w Getyndze, Teichmann przeniósł się wraz z nim i został jego asystentem. Znajomość chemii pozwoliła mu, będąc na III roku napisać swą pierwszą pracę pt. „Ueber die Krystallisation der organischen Bestandtheile des Bluts” (1853), gdzie opisał swoje spostrzeżenia: czerwony barwnik krwi – Hb – pod działaniem kwasu octowego (CH3COOH), w obecności soli kuchennej (NaCl), zmienia się w chloroheminę, nazywaną wówczas „heminą Teichmanna”. W celach diagnostycznych należało odrobinę zaschniętej krwi zdrapać, rozetrzeć na szkiełku podstawowym wraz z niewielką ilością soli kuchennej, zmieszać z kilkoma kroplami lodowatego kwasu octowego, a następnie ogrzać nad palnikiem aż do zagotowania. Po ostudzeniu chlorohemina krystalizowała pod postacią rombowych słupków lub płytek, widocznych pod mikroskopem przy niewielkich powiększeniach; nazwano je kryształkami Teichmanna. W zależności od użycia soli (chlorku sodu, bromku sodu lub jodku sodu), kryształki heminy barwią się na kolory: jasnobrunatny, czerwonobrunatny lub prawie czarny. Reakcja ta jest bardzo czuła i pozwala odkryć nawet śladowe ilości krwi, co w medycynie sądowej było rewelacją. Obecnie są dokładniejsze metody, ale ta jako bardzo prosta, niekiedy bywa jeszcze stosowana.

W 1856 r. Teichmann ukończył studia i na podstawie dysertacji z zakresu anatomii patologicznej „Zur Lehre von den Ganglien” uzyskał stopień doktora med. z wyróżnieniem! Dzięki przyznanemu stypendium (1858 r.) udał się w podróż po Europie, zwiedzając katedry i zakłady anatomii. W Wiedniu spotkał profesora anatomii Józefa Hyrtla, który okazał mu szczególną życzliwość i pomoc, w czasie gdy Teichmann zachorował ciężko na dur brzuszny; z Hyrtlem łączyły go potem wieloletnie więzy przyjaźni. W Wiedniu opanował do perfekcji metodę preparowania. Po powrocie do Getyngi uzyskał w 1859 r. veniam legendi z anatomii i fizjologii i już jako docent prywatny rozpoczął wykłady z tych przedmiotów, pracując jednocześnie nad tematem swych przyszłych prac – nad anatomią układu chłonnego. W 1861 r. wydał swe epokowe dzieło „Das Saugadersystem vom anatomischen Standpunkte” („Układ chłonny pod względem anatomicznym”, dedykując je Hyrtlowi. Na uwagę zasługuje tu opis specyficznej metody, którą stosował Teichmann do swych badań: nastrzykiwał naczynia chłonne barwną masą, bardzo wolno twardniejącą. Jako substancji podstawowej używał kitu szklarskiego, a do barwienia – barwników drobnoziarnistych. Do roztworu kitu dodawał octanu, tlenku ołowiu i węglanu lub chromianu potasu, następnie nastrzykiwał naczynia, a po wytrawieniu części miękkich, otrzymywał widoczny odlew. Używał do tego celu specjalnie skonstruowanych strzykawek, z osadzonym na trzonie gwintowanym tłokiem. Dzięki tym specyficznym metodom przedstawił dokładny opis układu chłonnego od początkowych naczyń, czyli wypustek komórek limfatycznych. Badaniami tymi zyskał światową sławę i zasłużył sobie na miano ostatniego klasyka w dziejach światowej anatomii opisowej.

W 1861 r. ofiarowano mu Katedrę Anatomii Patologicznej w Uniwersytecie Jagiellońskim, którą przyjął, ale marzył o profesurze z anatomii prawidłowej; po 7 latach, w 1868 r., objął ją i niezwłocznie przystąpił do budowy nowego budynku dla potrzeb katedry, bowiem dotychczasowe pomieszczenia przy ul. św. Anny 6 nie spełniały wymagań nowoczesnego zakładu naukowego. W 1869 r. położono fundamenty pod nowy gmach przy ul. Kopernika 12, a w rok potem, oddano go do użytku jako Theatrum Anatomicum.

Teichmann był wspaniałym organizatorem i projektantem, zaplanował specjalne ogrzewanie sali wykładowej za pomocą komina, biegnącego naokoło sali, a wychodzącego z pieca leżącego pod salą, co było pierwowzorem centralnego ogrzewania. Uchodził za najwybitniejszego anatoma polskiego i za jednego z najsłynniejszych preparatorów i badaczy układu chłonnego w historii anatomii. W uznaniu swych zasług został wybrany dziekanem Wydziału Lekarskiego (1872/73) i rektorem UJ (1877/8). Dzięki jego poparciu doszło do pierwszej habilitacji z historii medycyny w Polsce, którą w r. 1869 przeprowadził Józef Oettinger. Jego wspaniałe preparaty anatomiczne zdobywały uznanie na wystawach w całej Europie, był surowym, ale sprawiedliwym egzaminatorem, przez co lubianym przez studentów, człowiekiem niezwykle uczynnym. Niestety, z powodu nałogu palenia cygar zmarł na nowotwór krtani. Mieszkał przy ul. Floriańskiej 53, gdzie obecnie wmurowana jest tablica pamiątkowa.

Bezpośrednio po Teichmannie, we wrześniu 1894 r. Katedrę Anatomii Prawidłowej objął:

Kazimierz Kostanecki (1863-1940)

Urodził się w Myszakowie (woj. poznańskie), po ukończeniu szkoły średniej przez rok studiował historię sztuki na Wydziale Filozoficznym berlińskiego uniwersytetu; zaowocowało to późniejszą przyjaźnią m.in. z Jackiem Malczewskim, Julianem Fałatem i Teodorem Axentowiczem. W 1885 r. rozpoczął tam studia medyczne. W latach 1889-90 był asystentem Zakładu Anatomii w Berlinie, gdzie uzyskał stopień doktora medycyny i chirurgii w 1890 r. na podstawie pracy „Beiträge zur vergleichenden Anatomie der Tubengaumenmuskulatur” (Przyczynki do anatomii porównawczej mięśni trąbki słuchowej i podniebienia), następnie przez pół roku pracował jako asystent fizjologii w uniwersytecie wrocławskim, a przez następne półtora roku jako prosektor w Instytucie Anatomii w Giessen u prof. Bonneta, gdzie wykonał i publikował swe pierwsze prace cytologiczne. W 1892 r. został powołany na Katedrę Anatomii Porównawczej Uniwersytetu Jagiellońskiego jako profesor nadzwyczajny. Wiosną 1893 r. z funduszów dotacji rządowej udał się na kilkumiesięczne badania naukowe do Morskiej Stacji Zoologicznej w Neapolu. Po przejściu prof. Teichmanna na emeryturę Wydział Lekarski UJ powołał Kostaneckiego w 1894 r. jako profesora zwyczajnego na Katedrę Anatomii Opisowej (1894-1934). Był dwukrotnie wybierany dziekanem Wydziału Lekarskiego w latach 1897/8 i 1906/7, w 1913/16 piastował urząd rektora UJ, a następnie prorektora. Był prezesem PAU. Jego dorobek naukowy pozwala nazwać Kostaneckiego twórcą największej w Polsce, krakowskiej szkoły anatomicznej (Bochenek, Kohman, Rogalski, Rose, Szantroch) i anatomoporównawczej. Działalność naukową Kostaneckiego można podzielić na trzy okresy.

I okres: pobyt w Berlinie i Giessen. Kostanecki prowadził- w tym czasie badania w zakresie anatomii porównawczej mięśni gardła, podniebienia oraz anatomii szyi i głowy, podał opisy wszystkich mięśni związanych z trąbką słuchową i jako pierwszy – powięzie tychże oraz zbadał topografię wrodzonych przetok szyjnych. Była to już anatomia bardzo nowoczesna, nie tylko czysto opisowa, ale i dostosowana do kliniki. Kostanecki uważał, że anatomia przeznaczona dla przyszłych lekarzy musi mieć też, obok opisowo-topograficznego, kierunek morfologiczny, „morfologia bowiem rzuca światło na całe działy anatomii, które anatomia opisowa i fizjologia nadaremnie kusiły by się wytłumaczyć”.

II okres: badania w Krakowie w latach 1982-1912. Kostanecki zainicjował w Polsce badania głównie eksperymentalne i obserwacje cytologiczne w dziedzinie przebiegu podziałów komórkowych prawidłowych i nieprawidłowych, nad pochodzeniem i zachowaniem się struktur achromatycznych, występujących podczas podziału komórki, a także badania dotyczące roli niektórych substancji jądrowych w procesie dziedziczenia. Były to badania o pierwszorzędnej wartości naukowej i uznane przez naukę światową za niezwykle cenne.

III okres: badania w Krakowie po 1912 r. W tym czasie Kostanecki prowadził badania porównawcze nad rozwojem filogenetycznym jelita ślepego i wyrostka robaczkowego oraz nad znaczeniem jego tkanki limfatycznej. W tym zakresie wydał wspaniałą monografię w języku francuskim „Le caecum de vertebres (y compris l’appendice vermiculaire” (Kraków 1926 r.).

Był wszechstronnym i nowoczesnym badaczem, najwybitniejszym anatomem polskim XX wieku, należał do grona reformatorów Wydziału Lekarskiego UJ, był inicjatorem uchwały o dopuszczeniu kobiet do stanowisk asystenckich (14 XII 1905 r.), w wykładach z anatomii wprowadził zagadnienia embriologiczne i anatomoporównawcze, omawiał odmienności morfologiczne wieku dziecięcego, nawiązywał do zagadnień klinicznych, odszedł natomiast od dotychczas stosowanego opisu topograficznego i fizjologicznego.

Był wspaniałym mówcą i wykładowcą, niezrównanym mistrzem języka polskiego, niemieckiego i francuskiego. Wg W. Bujaka „był człowiekiem o wytwornych ruchach, ubiorze i obejściu, punktualnym, dżentelmenem w każdym calu, darzył miłością dzieci i kwiaty, hodował róże, kolekcjonował cenne rzeźby i obrazy, ubierał się bardzo wykwintnie, był wielkim filantropem”. Jako kurator Bratniej Pomocy Medyków UJ przyczynił się do budowy Domu Medyków, był także wiceprezydentem m. Krakowa (1913-16). Aresztowany w czasie „Sonderaktion Krakau” 6 XI 1939 r., zmarł w obozie koncentracyjnym na różę nogi w Sachsenhausen.

Jednym z wybitnych uczniów Kostaneckiego był:

Adam Bochenek (1875-1913)

Urodził się w Krakowie jako syn Mieczysława, profesora UJ. Od 1892 r. studiował medycynę w Krakowie. Już jako student przejawiał zamiłowanie do badań anatomicznych, pracując jako demonstrator w Zakładzie Anatomii Porównawczej pod kierunkiem prof. Henryka Ferdynanda Hoyera zapoznając się z metodami badań histologicznych systemu nerwowego. W 1898 r. uzyskał stopień doktora med. i został asystentem w Kat. Anatomii Prawidłowej u prof. Kostaneckiego. Po roku wyjechał do Strassburga, gdzie dokształcał się w antropologii pod okiem prof. Gustawa Schwalbego i opanowywał metody pomiarów antropometrycznych. Nie interesowały go jednak te prace i powrócił do zagadnień anatomiczno-histologicznych w dziedzinie systemu nerwowego; przez rok pracował w belgijskim uniwersytecie w Louvain, gdzie zajmował się neuroanatomią eksperymentalną. W 1901 r. habilitował się na docenta anatomii opisowej. Od 1906 r. jako prof. nadzw. anatomii opisowej UJ prowadził wykłady z tego przedmiotu. Był organizatorem oddziału laboratoryjnego, gdzie prowadzono badania nad budową i przebiegiem włókien nerwowych.

Napisał kilkadziesiąt prac dotyczących histologii porównawczej bezkręgowców na podstawie zebranych w 1903 r. materiałów w morskiej stacji zoologicznej w Neapolu.

Wiekopomną jego zasługą było zapoczątkowanie prac nad wielkim podręcznikiem „Anatomii człowieka”, za jego życia wyszedł w 1909 r. tylko tom I, obejmujący osteologię i miologię, tom II i III przygotował S. Ciechanowski (układ pokarmowy, oddechowy, moczowo-płciowy i krwionośny), tom IV opracował E. Loth (układ nerwowy obwodowy), pozostałe zaś tomy – M. Reicher. Niestety, rozwijająca się choroba nerwowa i skomplikowane problemy życiowe doprowadziły Adama Bochenka do śmierci samobójczej, poprzez dożylne wstrzyknięcie substancji do konserwacji preparatów anatomicznych.

Wielkimi postaciami anatomii polskiej byli także:

Henryk Kadyi (1851-1912)

Studia lekarskie rozpoczął na Uniwersytecie Jagiellońskim. Następnie przeniósł się do Wiednia, gdzie kontynuował i ukończył w 1875 roku studia medyczne. Uzyskawszy doktorat zdecydował się na asystenturę u Teichmanna i od 1876 roku związał się z katedrą anatomii opisowej UJ. To właśnie tutaj doskonalił swoje techniki preparatorskie, tu też zaczął interesować się badaniami w zakresie anatomii porównawczej i rozwojowej, w czym odbiegał od „klasycznej” anatomii opisowej swego mistrza. Jego rozprawa O oku kreta pospolitego pod względem porównawczo anatomicznym w której wykazał, że oko kreta pod względem swojej budowy w niczym nie ustępuje budowie oka innych ssaków stała się podstawą habilitacji, wraz z którą przyznano mu docenturę z anatomii opisowej i porównawczej UJ. Chcąc dalej się kształcić, Kadyi odbył w 1879 roku podróż naukową przebywając m. in. w Pradze, Berlinie, Hamburgu i Jenie.

W 1881 roku Kadyi przeniósł się do Lwowa, gdzie uzyskał profesurę z zakresu anatomii i anatomii patologicznej w tamtejszej Szkole Weterynarii. W 1894 roku powierzono Kadyiowi kierownictwo katedry anatomii opisowej i topograficznej, którą kierował aż do swojej przedwczesnej śmierci w 1912 roku. Cieszył się ogromnym autorytetem, postrzegany był jako jeden z wybitniejszych anatomów tamtej doby, a jego dorobek badawczy był zróżnicowany i znaczący w rozwoju tej dyscypliny nauk medycznych.

Kadyi widział konieczność ścisłego połączenia badań anatomicznych z podejściem morfologicznym i fizjologią, zwłaszcza gdy staramy się określić filogenezę poszczególnych narządów lub układów tychże narządów u organizmów wyższych. Jako pierwszy odkrył i opisał dodatkowe gruczoły tarczkowe. Na polu anatomii porównawczej korygował szereg wcześniejszych poglądów co do homologii kości biodrowej i stawu łokciowego u człowieka i zwierząt. Razem z Albertem Adamkiewiczem, w 1886r. opisał strukturę unaczynienia rdzenia kręgowego, chociaż do dnia dzisiejszego w literaturze przedmiotu używa się nazwy eponimicznej – tętnica Adamkiewicza. Udowodnił, że tętnice dochodzą do rdzenia wraz z nerwami rdzeniowymi poprzez oponę twardą od strony tętnic kręgowych. W tym celu Kadyi zastosował zmodyfikowaną masę kitową, w skład której wchodziły związki baru barwionej błękitem pruskim. Metodykę oraz wyniki swoich obserwacji opisał w rozprawie zatytułowanej O naczyniach krwionośnych rdzenia pacierzowego ludzkiego na łamach Pamiętnika Akademii Umiejętności Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego. Współpraca badaczy nie układała się dobrze. Kadyi  dążył do jak najpełniejszego wyjaśnienia wszelkich wątpliwości, Adamkiewicz uważał, że uzyskane już wyniki wystarczająco uzasadniają publikację. W końcu drogi obu uczonych rozeszły się. Adamkiewicz pierwszy zdecydował się na publiczne ogłoszenie wyników.  Kadyi  krytykował zarówno „pośpiech” Adamkiewicza, jak i błędy przez niego popełnione. Z dzisiejszej perspektywy nie ulega wątpliwości kluczowy wkład Kadyia w wyjaśnienie topografii i morfologii badanej struktury.

Techniki preparatorskie były jednym z najważniejszych zainteresowań badawczych Kadyia. Między innymi opracował oryginalną masę składającą się z mydła rozpuszczanego w wysokoprocentowym w alkoholu, a służącą do zatapiania preparatów przygotowanych do badań mikroskopowych. W pracy O zastosowaniu parafiny do sporządzania trwałych preparatów anatomicznych (1895) Kadyi przedstawił możliwości tworzenia stałych preparatów przekrojowych z wykorzystaniem związków parafinowych[1]. Wówczas zastosował trójstopniowy model postępowania – kąpiel w spirytusie, kąpiel w benzynie i nasycanie parafiną, która to metoda okazała się nad wyraz skuteczna. Preparaty odznaczały się dużą trwałością i  były łatwe w opracowaniu.

W roku 1895 ukazał się artykuł O barwieniu ośrodków nerwowych przy pomocy zaprawy (bejcowania) metali ciężkich. Kadyi opisał w nim autorska metodę barwienia istoty szarej mózgu za pomocą injekcji soli miedzi, uranu i ołowiu.

Zmarł 25 października 1912 wskutek sepsy spowodowanej zakażeniem w trakcie pracy w prosektorium.

[1] H. Kadyi: O zastosowaniu parafiny do sporządzenia trwałych preparatów anatomicznych. Pamiętnik VII Zjazdu lekarzy i przyrodników polskich. Lwów 1895, s. 80-81,  Kronika Uniwersytetu lwowskiego 1894/5-1897/8, s. 139.

Edward Loth (1884-1944)

Urodził się w Warszawie, w znanej rodzinie ewangelickiej (brat Jerzy – geograf i etnograf, pionier ruchu olimpijskiego w Polsce), o tradycjach powstańczych. Usunięty ze szkoły za demonstracje antyrządowe, maturę zdawał jako ekstern w Baku na Kaukazie, a z powodu nie przyjęcia go na żaden z uniwersytetów w Rosji, wyjechał do Zurychu; tu studiował antropologię i tu w 1907 r. otrzymał doktorat z filozofii. W tym też roku rozpoczął studia medyczne w Bonn, potem w Getyndze i Heidelbergu, gdzie otrzymał stopień doktora med. (z odznaczeniem). Następnie pracował jako asystent Katedry Anatomii we Lwowie u prof. H. Kadyi’a. W 1914 r. habilitował się z anatomii i antropologii i rozpoczął w Uniwersytecie Lwowskim wykłady z anatomii prawidłowej i topograficznej. W 1915 r. był jednym z organizatorów Uniwersytetu Warszawskiego i objął tu Katedrę Anatomii Prawidłowej; pełnił równocześnie funkcje naczelnego lekarza Polskich Sił Zbrojnych. Był specjalistą w balneologii i ortopedii, założył w Warszawie pierwszy w Polsce nowoczesny Zakład Ortopedyczno-Chirurgiczny, przeniesiony potem do Ciechocinka. Wszedł do nauki światowej jako pionier nowej dziedziny – antropomorfologii części miękkich (głównie mięśni) Naczelnych, a także jako twórca nowoczesnych metod statystycznych w technikach antropometrycznych. W Zakładzie Anatomii Opisowej, zorganizował wspaniałe Muzeum Anatomiczne, złożone z 3 tysięcy eksponatów ludzkich i zwierzęcych preparatów układu chłonnego, serca i naczyń oraz rentgenogramów. Niestety, całe zbiory spłonęły w powstaniu warszawskim. W 1931 r. wydał światowej rangi dzieło „Anthropologie des parties molles”. Był wybitnym pedagogiem i porywającym wykładowcą, urozmaicał swe wykłady rysunkami, żywymi modelami, niezwykłymi dowcipami (niekiedy mocnymi w sformułowaniach i oryginalnymi prezentacjami (nagie modelki z ASP). Posiadał trzecią co do wielkości na świecie kolekcję małp (zakonserwowanych). Wiele podróżował, prowadził badania w Afryce i Ameryce, Europę zwiedził prawie całą. Był żołnierzem Legionów Piłsudskiego, naczelnym lekarzem Polskich Sił Zbrojnych (1917-18), chirurgiem w powstaniu warszawskim, żołnierzem AK na Mokotowie, gdzie zginął od bomby lotniczej, na posterunku opatrunkowym, wraz z żoną i córką.

Znanym anatomem, nie-lekarzem był:

Michał Reicher (1888-1973)

Urodził się w Sosnowcu (stąd używane też przez niego nazwisko Reicher-Sosnowski i pseudonim Sosna), pochodził z całkowicie zasymilowanej rodziny żydowskiej. Za współorganizowanie i udział w strajku szkolnym został wydalony z VI klasy gimnazjum. Od 1906 r. studiował nauki przyrodnicze na Wydziale Filozoficznym uniwersytetu w Zurychu, specjalizując się w antropologii i anatomii, a w 1912 r. otrzymał stopień doktora filozofii. W latach 1912-13 był asystentem przy Katedrze Antropologii uniwersytetu w Zurychu; stąd w 1914 r. jako stypendysta wyjechał do USA. Po wybuchu wojny powrócił do kraju i od 1915 r. pracował jako prosektor w Zakładzie Anatomii Opisowej u Lotha w Uniwersytecie Warszawskim. W 1920 r. objął Katedrę Anatomii Prawidłowej w Uniwersytecie Wileńskim i jako profesor zwyczajny (1922 r.) wykładał anatomię i antropologię, od 1934 r. – jako profesor zwyczajny. Przyczynił się do budowy nowego gmachu Collegium Anatomicum w Wilnie, w roku 1934/5 był dziekanem Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Stefana Batorego. W czasie wojny zorganizował konspiracyjne Studium Medyczne i kierował nim. Po włączeniu Litwy do ZSRR wstąpił do partyzantki, a potem do AK (pseud. Sosna). Po wojnie, w 1945 r., objął Katedrę Anatomii Prawidłowej w Akademii Lekarskiej w Gdańsku, gdzie położył duże zasługi przy organizacji tej uczelni, m. in. jako dziekan Wydziału Lekarskiego (1946/47) i rektor tej uczelni (1947/48).

Położył wielkie zasługi przy utworzeniu i organizowaniu Zakł. Anatomii Prawidłowej i Topograficznej Akademii Lekarskiej w Szczecinie (1949), przekazując ze swojej placówki w Gdańsku materiał prosektoryjny, preparaty i tablice anatomiczne.

Główną dziedziną jego badań była początkowo antropologia i anatomia części miękkich, później neuroanatomia i anatomia doświadczalna, należał też do najwybitniejszych kraniologów polskich.

W 1934 r. dokonał pomiarów antropologicznych szczątków króla Aleksandra I Jagiellończyka oraz żon Zygmunta II Augusta: Elżbiety Rakuszanki i Barbary Radziwiłłówny, złożonych w Bazylice Wileńskiej. Szczególną zasługą Reichera było poprawienie, poszerzenie, unowocześnienie oraz wydanie podręcznika anatomii człowieka, zainicjowanego przez Adama Bochenka; otrzymał za to nagrodę państwową II stopnia. Był człowiekiem wielkiej kultury, bardzo lubianym przez młodzież, żywo interesującym się ich problemami, często służącym radą i pomocą materialną, Zimą organizował wspaniałe kuligi, był stałym uczestnikiem balów i zabaw studenckich, był wzorem systematyczności i punktualności, pływał, grał w tenisa i pilotował turystycznie. Zmarł w Gdańsku, jest pochowany na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie.

Maksymilian Rose (1883-1937)

Obok Michała Reichera w ośrodku wileńskim, od początku lat 30. pracował inny wybitny anatom – Maksymilian Rose (1883-1937). Słuszniej byłoby powiedzieć: neuroanatom i histopatolog tkanki nerwowej, specjalizujący się w badaniach nad patologią procesów metabolicznych w tkance nerwowej. Zasłynął jako jeden z pionierów cytoarchitektoniki kory mózgowej. Wprowadził zupełnie nowy podział kory w oparciu o kryteria filogenetyczne i morfologiczne. Jest to podział różny i zdecydowanie bardziej nowoczesny od klasycznych, wciąż podręcznikowych zasad brodmanowskich (Korbinian Brodman, prof. neuroanatomii uniw. w Tybindze).
W zgodzie z kanonami nowoczesnej anatomii prowadził rozległe badania porównawcze pól mózgowych ssaków i człowieka, wydając znakomite atlasy cytoarchitektoniczne mózgu królika i myszy, a także atlas anatomiczny grup komórek nerwowych w jądrach podwzgórza i wzgórza międzymózgowia królika, który zyskał sobie rozgłos światowy. Jako pierwszy w Polsce zastosował terapię insulinową w leczeniu schizofrenii. Dokonanie przez Rosego pełnej rewizji cytoarchitektoniki kory hipokampa pozwoliło na podanie przez niego pierwszej w światowej literaturze z tego zakresu próby lokalizacji ogniska padaczkowego. Wszystko to czyni Rosego jednym z najwybitniejszych polskich uczonych okresu międzywojnia.
Rose urodził się w Przemyślu w średnio zamożnej rodzinie żydowskiej. Naukę gimnazjalną pobierał najpierw w mieście rodzinnym, później w Wadowicach. W roku 1902 rozpoczął studia medyczne na Uniwersytecie Jagiellońskiem, które ukończył w roku 1908. Był uczniem Jana Piltza, u którego przez dwa lata pełnił funkcje asystenta kliniki neuropatologicznej i psychiatrycznej. Z zakresu neurologii specjalizował się w Berlinie, gdzie przebywał na stażu u Hermanna Openheima i Theodora Ziehena. Przez wiele lat, z przerwami, pracował naukowo u Kazimierza Kostaneckiego w Katedrze Anatomii Opisowej UJ. W latach 1925-1928 kierował oddziałem neurologicznym Instytutu Badań Mózgu im. Cesarza Wilhelma w Berlinie. W 1928 roku habilitował się na Uniwersytecie Warszawskim na podstawie rozprawy o cytoarchitektonice przedmóżdża żółwia. W latach 1929-1931 był docentem neurologii w zakładzie Histologii i Embriologii UW. Tu dzięki finansowemu wsparciu Kasy im. Mianowskiego stworzył nowoczesny Instytut Badań Mózgu, który obok berlińskiego i moskiewskiego, zyskał sobie światowy rozgłos. W roku 1931 uzyskał profesurę nadzwyczajną psychiatrii na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie, przeniósł tam Instytut Badań Mózgu, a niebawem objął kierownictwo Katedry Chorób Nerwowych i Psychicznych. Po śmierci marszałka Józefa Piłsudskiego w 1935 roku Maksymilian Rose przeprowadził oficjalne badania anatomopatologiczne jego mózgu.

Prof. Rose zmarł na zawał serca tuż przed wykładem uniwersyteckim w 1937 roku.

Następcą Kostaneckiego na Katedrze Anatomii w Krakowie był jego uczeń

Zygmunt Szantroch (1894-1939)

Urodził się w Samborze, po ukończeniu szkoły średniej w Tarnowie studiował medycynę w UJ w latach 1912-14 i 1920-24, w 1928 r. uzyskał dyplom doktora wszech nauk lekarskich, potem jako stypendysta uzupełniał studia we Francji i Włoszech. Tu poświęcał się badaniom nad układem nerwowym i hodowlą tkanek. Karierę akademicką rozpoczął w r. 1919 jako asystent Katedry Anatomii Opisowej UJ, potem jako docent od 1930 r. prowadził wykłady z anatomii prawidłowej opisowej i topograficznej. W 1936 r. otrzymał tytuł profesora nadzwyczajnego i objął po K. Kostaneckim Kat. Anatomii Opisowej UJ, którą kierował do 1939 r.

Rozumiał anatomię bardzo nowocześnie i praktycznie. Podał nową teorię genezy układu nerwowego współczulnego, rozstrzygając spór o pochodzenie splotów i zwojów tego układu na korzyść podłoża mezodermalnego. Zainicjował badania nad anatomią topograficzną i etiopatogenezą określonych wad rozwojowych układu moczowo-płciowego. Uwięziony przez NKWD w obozie w Starobielsku, został zamordowany w więzieniu w Charkowie.

Był człowiekiem prężnym, pełnym inicjatywy i koncepcji naukowych, które starał się rozwijać na podstawie badań embriologicznych; był kontynuatorem tradycji ulepszania metod anatomicznych (sporządzał preparaty anatomiczne za pomocą impregnacji parafiną i woskiem). Zamierzał napisać podręcznik anatomii systemu nerwowego, niestety wojna zniweczyła jego plany. Posiadał umysł bardzo ścisły – filozoficzny, był dokładny i wymagający zarówno od siebie jak i współpracowników, wydawał się zamknięty w sobie i nieprzystępny, choć w rzeczywistości był człowiekiem pomocnym i przyjacielskim dla każdego, oddanego nauce.