Maciej Karpiga z Miechowa (1457-1523)

był najwybitniejszą postacią z grona profesorów UJ minionych wieków. Nazywany był przez współczesnych „wielkim jałmużnikiem, kolumną i filarem Akademii”, gdyż niemal wszystkie zarobione pieniądze oddawał na cele publiczne. W r. 1473 rozpoczął studia w Uniwersytecie Krakowskim, które kontynuował w Bolonii i Padwie, uzyskując we Włoszech dyplom doktorski z medycyny. W r. 1500 podjął wykłady w Uniwersytecie Krakowskim i do swojej śmierci aż ośmiokrotnie pełnił funkcję rektora. Ufundował ze swoich funduszy II Katedrę Medycyny (1505), odbudował szpital dla niezamożnych scholarów, św. Ducha i liczne szkoły parafialne.

Działalność pisarska, podjęta w podeszłym wieku, zapewniła Miechowicie nieśmiertelną sławę. W r. 1508 wydał pierwsze drukowane w Polsce pismo o treści lekarskiej pt. Contra sevam pestem regimen accuratissimum, podające wskazówki postępowania podczas epidemii dżumy. W 1517 r. opublikował Tractatus de duabus sarmatiis, zawierający treści geograficzne, etnograficzne oraz historyczne. Dwa lata później (1519) wyszło najpoważniejsze dzieło Karpigi Chronica Polonorum, opisujące dzieje narodu polskiego ze wzmiankami o pierwszym przypadku kiły w Polsce. Wreszcie w r. 1522 wydał swą ostatnią pracę Conservatio sanitatis, przynoszącą popularny wykład higieny i dietetyki. Pogrzeb Miechowity, jak świadczą liczne zapiski kronikarskie, „stał się imponującą manifestacją żałobną…i odbił się głębokim echem w kraju”.

Józef Struś (1510-1568),

urodzony w Poznaniu, był prawdopodobnie wychowankiem słynnego Kolegium Lubrańskiego; podczas studiów w Akademii Krakowskiej pogłębił swoją znajomość języków klasycznych – łaciny i greki. Mając 21 lat wyjechał do Padwy, gdzie w czasie studiów wydał łacińskie przekłady niektórych dzieł Galena. W r. 1535 uzyskał doktorat medycyny, a w rok później został powołany na profesora; przypuszczalnie przez ok. 10 lat wykładał w Padwie medycynę teoretyczną, będąc prawdopodobnie nauczycielem Vesaliusa.

Prace swe publikował w języku łacińskim. Jedną z prac medycznych napisał wierszem, był to poemat z r. 1529 – De medicinae artis excellentia – carmen elegiacum. Zajmował się głównie sfigmologią, czyli nauką o tętnie, wydając z tej dziedziny w r. 1540 dzieło Sphygmicae artis, opisujące rodzaje tętna i jego znaczenie dla celów diagnostycznych. Stało się ono zaczątkiem naukowej diagnostyki chorób wewnętrznych w medycynie.

Był lekarzem nadwornym Zygmunta II Augusta. Mieszkał i praktykował w Poznaniu, gdzie zmarł na dżumę.

Wojciech Oczko (1537-1599),

urodzony w Warszawie, studiował początkowo w Akademii Krakowskiej, później w uczelniach włoskich (Padwa, Rzym i Bolonia) oraz w Montpellier we Francji. Doktorat z filozofii i medycyny uzyskał w Bolonii. W początkach swojego panowania (1576) król Stefan I Batory powołał go na stanowisko nadwornego lekarza i sekretarza, zlecając mu zbadanie właściwości lecznicze źródeł w Szkle i Jaworznie pod Lwowem. Uważał wody mineralne za jedno z najskuteczniejszych lekarstw na wiele chorób. Ich omówieniu poświęcił dzieło Cieplice (1578), dokonując w nim klasyfikacji występujących w Polsce wód, wyczerpująco opisując sposoby ich stosowania i wyjaśniając działanie lecznicze. Praca ta utorowała drogę badaniom balneologicznym, którymi w Polsce nikt do jego czasów poważniej się nie zajmował. W drugim swoim fundamentalnym dziele pt. Przymiot (1581) zajął się groźną wówczas chorobą – syfilisem, czyli kiłą. W pracy tej zawarł całokształt ówczesnej wiedzy o istocie, rozpoznawaniu i leczeniu tej choroby. Oba traktaty były napisane w języku polskim i zawierały wiedzę z zakresu anatomii, dietetyki i chirurgii. Podał w nich też autor pierwszą polską terminologię medyczną.

W 1598 r. przeniósł się do Lublina, gdzie zmarł i gdzie został pochowany w miejscowy kościele bernardyńskim; do dziś zachował się jego tam jego marmurowy nagrobek. W uznaniu zasług dla rozwoju polskiej kultury medycznej Polskie Towarzystwo Historii Medycyny obrało Oczkę za swego patrona.

Sebastian Petrycy z Pilzna (1554-1626),

urodzony w Pilźnie, w 1573 r. rozpoczął studia w Akademii Krakowskiej; kontynuował je w Padwie, gdzie studiował medycynę i filozofię. W latach 1603-1617 był profesorem Akademii Krakowskiej. Zasłynął jako doskonały znawca, tłumacz, wydawca i komentator pism Arystotelesa.W 1591 r. wydał pracę De natura, causis, symptomatis morbi Gallici, w której podał ówczesny stan wiedzy o kile, a w 1613 r. opublikował Instrukctia, albo nauka jak się sprawować czasu moru.

Reprezentując racjonalistyczne tendencje szkoły padewskiej i podnosząc wagę anatomii opisowej, odbiegał Petrycy swoją postawa od dogmatyczno-filozoficznego kierunku panującego wówczas w Uniwersytecie Krakowskim. Łączył medycynę racjonalistyczną z obserwacją i doświadczeniem. Położył też duże zasługi w dziedzinie filozofii: był pierwszym filozofem, piszącym po polsku, dzięki czemu przyczynił się do powstania polskiej terminologii filozoficznej. Ufundował stanowisko historiografa Uniwersytetu. Zmarł, pozostawiając po sobie pamięć znakomitego lekarza, pełnego poświęcenia dla biednych.

W uznaniu zasług Petrycego jako lekarza, historyka i filozofa Uniwersytet Krakowski w 500-lecie swego założenia ozdobił berło dziekańskie Wydziału Lekarskiego jego postacią – obok Kazimierza Wielkiego, św. Jana Kantego i Mikołaja Kopernika.

Andrzej Badurski (1740-1789),

urodzony w Krakowie, tu odbył swe studia, otrzymując w 1758 r. doktorat z filozofii. Medycynę studiował w Bolonii, uzyskując tam doktorat w 1770 r. Powróciwszy do kraju, został dokooptowany do Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Krakowskiego jako drugi [!] działający tam profesor.

Reforma Uniwersytetu Krakowskiego, dokonana przez Komisję Edukacji Narodowej, miała przełomowe znaczenie dla działalności Wydziału Lekarskiego, a także dla dalszego rozwoju kliniki lekarskiej, dziś – nauki o chorobach wewnętrznych. Badurski, pierwszy profesor chorób wewnętrznych, organizator i współtwórca nowoczesnego Wydziału Lekarskiego, przedstawił nowy, oparty na założeniach starszej szkoły wiedeńskiej projekt reformy tego Wydziału. Ważną nowością było stworzenie pierwszej w Polsce kliniki chorób wewnętrznych, zwanej wówczas patologią i terapią lekarską. Od r. 1778, po wizytacji aptek krakowskich, dokonał ich reorganizacji. Dotyczyło to też nadzoru sanitarnego w Krakowie.

Badurski uważał, że niezbędnym warunkiem dla prawidłowego nauczania tej podstawowej gałęzi wiedzy medycznej jest konieczność istnienia szpitala klinicznego, gdzie słuchacze mieliby możność zapoznawania się z poszczególnymi przypadkami chorobowymi. Uważał też, że w wykładach nie należy naśladować wyłącznie wzorów wiedeńskich, które ograniczały profesora przepisami ściśle podręcznikowymi, ale proponował uwzględniać również własne obserwacje kliniczne. Dłuższe zabiegi Badurskiego doprowadziły do założenia w r. 1780 w pojezuickim kolegium św. Barbary na Małym Rynku w Krakowie pierwszej kliniki chorób wewnętrznych w Polsce.

Kraków w tym czasie stał na czele wielu uniwersytetów europejskich, gdy chodzi o początki nauczania opartego na nowożytnych metodach: nauczania klinicznego, systematycznej obserwacji chorych i ćwiczeń praktycznych.

Akt reformy z r. 1780 wymienia Badurskiego jako profesora, jednak w tym czasie nie był już on profesorem Szkoły Głównej Koronnej z powodu zbyt małej liczby studentów na jego wykładach. Dopiero w r. 1785 Komisja Edukacji Narodowej mianowała go profesorem patologii i praktyki. Objął więc ponownie kierownictwo szpitala klinicznego św. Barbary i odtąd był już profesorem do śmierci. Za jego działalności i przy jego udziale doszło też do przeniesienia w 1788 r. szpitala klinicznego i tym samym klinik uniwersyteckich poza ówczesne mury miasta – do klasztoru karmelitów bosych w dzielnicy Wesoła. Powstała wówczas nowa instytucja – Szpital Jeneralny Św. Łazarza.

Jędrzej Śniadecki ( 1768 – 1838)
Urodził się 30. XI. 1768 r. w Rydlewie koło Żnina, w Wielkopolsce, zmarł 11. V. 1838 r. w Wilnie. Lekarz, chemik, biolog, filozof. Nauki początkowe pobierał w przyklasztornej szkole w Trzemesznie, po śmierci rodziców opiekował się nim starszy brat Jan, astronom i matematyk, profesor Szkoły Głównej Koronnej w Krakowie. Po przeprowadzce do Krakowa, Jędrzej uczęszczał do gimnazjum im. Nowodworskiego, gdzie jako najzdolniejszy i najpilniejszy uczeń, z rąk króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, otrzymał złoty medal z napisem „Diligentiae”.
W 1788 r. wstąpił na Wydział Lekarski w Akademii Krakowskiej, po trzech latach wyjechał do Włoch gdzie na uniwersytecie w Padwie, kontynuował studia medyczne, tam też otrzymał w 1793 r. dyplom i tytuł doktora medycyny. Swoją wiedzę medyczną poszerzał nadal w uniwersytetach w Paryżu, Edynburgu i Wiedniu.
Po powrocie do kraju otrzymał ( przy protekcji cara Pawła I) nominację na profesora chemii Szkoły Głównej Litewskiej w Wilnie (1797 – 1822), przekształconej w 1803 r. w Cesarski Uniwersytet Wileński. Jego wykłady (w języku polskim) cieszyły się nadzwyczajną popularnością, były bowiem przejrzyste, logiczne i ciekawie prowadzone, uczęszczali na nie także mieszkańcy Wilna. Był autorem wielu trafnych koncepcji dydaktycznych i pedagogicznych (np…”jeden zły nauczyciel więcej uczniom szkodzi, aniżeli dwóch najlepszych poprawić potrafi”)
Po ustąpieniu Józefa Franka, twórcy słynnej szkoły lekarskiej, jego miejsce zajął Śniadecki, który był już na zasłużonej emeryturze ( po 25 latach pracy na uniwersytecie) i jako profesor medycyny pozostał na tym stanowisku aż do śmierci. Równocześnie z pracą na uczelni wileńskiej, prowadził Śniadecki rozległą praktykę lekarską, cieszącą się wielkim powodzeniem i sławą.
W 1832 r. Cesarski Uniwersytet Wileński został zamknięty w wyniku represji po przegranym powstaniu listopadowym, jedynie z Wydziału Lekarskiego utworzono Akademię Medyko-Chirurgiczną, działającą do 1842 r. Uczelnię reaktywowano dopiero w 1919 r. jako Uniwersytet Stefana Batorego.
Śniadecki położył wielkie zasługi na polu chemii (uchodzi za ojca polskiej chemii), był twórcą polskiego słownictwa chemicznego, autorem pierwszego podręcznika chemii, (Początki chemii), odkrył pierwiastek ruten (nazwany przez niego –westem), jego słynna praca Teoria jestestw organicznych (1804 r.) wyprzedziła ówczesny stan nauk przyrodniczych, (opisał w niej ważną cechę organizmów żywych – ciągłą przemianę materii), był krzewicielem higieny i dietetyki oraz pionierem wychowania fizycznego w Polsce (O fizycznym wychowaniu dzieci). Pierwszy opisał metodę leczenia krzywicy za pomocą zwiększonej ekspozycji na światło słoneczne.
Jako współzałożyciel Towarzystwa Lekarskiego w Wilnie (1807 r.), wieloletnie mu przewodniczył, a będąc dowcipnym publicystą i satyrykiem, założył „Towarzystwo Szubrawców” i redagował czasopismo „Wiadomości Brukowe”, na łamach którego, nakłaniał społeczeństwo do zmiany postaw i trybu życia, dowcipnie ukazując jego wady i przywary.
Zmarł w swojej posiadłości na Grodzieńszczyźnie, pochowany został na cmentarzu we wsi Horodniki a studenci na cześć swojego profesora, usypali kopiec pod Wilnem, zwany Jędrzejówką.

Maciej Józef Brodowicz (1790-1885),

najwybitniejszy po Badurskim profesor chorób wewnętrznych Uniwersytetu Jagiellońskiego, urodził się w Grzymałowie na Podolu. Po studiach w Wiedniu objął w 1823 r. kierownictwo kliniki lekarskiej. Zapoczątkowało to długi, już w dużym stopniu nowoczesny okres rozwoju w Krakowie tej gałęzi medycyny, trwający nieprzerwanie do r. 1850. Okres ten odnosimy do czasów, kiedy w nauce o chorobach wewnętrznych dokonuje się zasadniczy przewrót w diagnostyce przez wprowadzenie do kliniki nowych metod: opukiwania i osłuchiwania (Auenbrugger, Corvisart, Laënnec). Po objęciu kierownictwa katedry rozpoczął reformowanie i porządkowanie systemu nauczania. Do wielkich osiągnięć Brodowicza należało przeniesienie w r. 1827 kliniki lekarskiej ze Szpitala Św. Łazarza do budynku zajmowanego przez lożę masońską przy ul. Kopernika 7 (obecnie Instytut Biochemii Lekarskiej). Po śmierci twórcy krakowskiej kliniki wewnętrznej Andrzeja Badurskiego w ciągu 34 lat jej działalności dwukrotnie zawieszano jej czynności z powodu bądź to braku studentów, bądź trudności materialnych. Brodowicz od nowa zorganizował klinikę i zreformował nauczanie, ożywił pracę naukową i w ten sposób wydźwignął ją z głębokiego upadku. Pozostawił po sobie klinikę tak świetnie zorganizowaną, że wewnętrznej.stała się ona podwaliną dla późniejszego wspaniałego rozkwitu krakowskiej medycyny.

Józef Dietl (1804-1878),

urodzony w Podbużu k. Sambora, medycynę studiował w Wiedniu, uzyskując tamże doktorat medycyny. W Wiedniu rozpoczął praktykę lekarską. Był wybitnym przedstawicielem tzw. młodszej szkoły wiedeńskiej, na czele której stali anatomopatolog Karl von Rokitansky i klinicysta Josef Škoda. Właśnie ci dwaj uczeni wraz z późniejszymi profesorami krakowskimi Dietlem i Biesiadeckim byli jej filarami. W 1845 r. w pracy Praktische Wahrnehmungen, nazywanej w literaturze fachowej manifestem szkoły wiedeńskiej, dał Dietl pełny program nowoczesnej medycyny. Uwzględniając najnowsze osiągnięcia ówczesnej medycyny, za najistotniejsze w pracy lekarza uznał szczegółowe poznanie pod każdym względem organizmu ludzkiego (przyznawał tu wyjątkową rolę anatomii patologicznej), oparcie się na chemii lekarskiej i fizjologii w rozważaniach patogenezy choroby, wnikliwe badanie chorego i dokładną diagnozę jako podstawę postępowania oraz wzmacnianie sił chorego jako główną metodę terapeutyczną. Dietl, jako typowy reprezentant młodszej szkoły wiedeńskiej, reprezentował oczywiście skrajny racjonalizm, jednak w przeciwieństwie choćby do Škody nie hołdował nihilizmowi terapeutycznemu, pozostając przy jego postaci sceptycznej.

W r. 1851 powołany na stanowisko profesora i kierownika Katedry Medycyny Wewnętrznej i Kliniki Lekarskiej UJ, którą to funkcję pełnił do r. 1865.

Po objęciu Katedry położył szczególny nacisk na znajomość anatomii patologicznej jako podstawy w uzupełnieniu obserwacji klinicznej i na jej zasadniczą rolę w szczegółowym poznaniu chorego organizmu oraz rozszerzył zakres badań analityczno-chemicznych i mikroskopowych.

Zasługą Dietla było też wprowadzenie do kliniki opukiwania i osłuchiwania jako stałej, codziennej medody badania klinicznego oraz rozpowszechnienie ich używania w Galicji. W r. 1851 zorganizował przy klinice lekarskiej UJ laboratorium patologiczno-chemiczne. W klinice wydzielono łóżka z chorymi skórnie i wenerycznie oraz łóżka dziecięce; było to związane z rozwojem nauki o chorobach. Protestując przeciw nasilającej się germanizacji uniwersytetu, w 1865 r. został zmuszony do ustąpienia z katedry i z pracy w uczelni; poświęcił się wówczas działalności społecznej i objął funkcję prezydenta m. Krakowa.

Dietl zapoczątkował badania z zakresu hematologii na ziemiach polskich. Po odróżnieniu przez R. Virchowa w r. 1850 białaczki szpikowej od limfatycznej Dietl jako pierwszy opisał kliniczny przypadek jednej z tych białaczek. Dało to początek rozwoju krakowskiej szkoły hematologicznej.

Dietl udowodnił szkodliwość upustów krwi w leczeniu stanów zapalnych płuc, opierając się na własnym obszernym materiale klinicznym, a także na bardzo drobiazgowej analizie całokształtu przejawów tego schorzenia tak z punktu widzenia patofizjologii, jak i anatomii patologicznej. Objawami klinicznymi, których analiza była podstawą do wysunięcia ostatecznych i stanowczych wniosków były: mała skuteczność upustów w duszności i podczas kaszlu, zwiększenie tworzenia się plwociny i przyspieszenia zwątrobienia, czyli przyspieszenie procesu zapalnego; ponadto Dietl stwierdzał, że stwardnienie płuc w następstwie zapalenia występuje rzadziej w przypadkach leczonych bez stosowania upustów krwi.

Upusty wpływały również na układ krążenia, dochodziło bowiem do tachykardii, częstoskurczu i zwiększonego przyspieszenia tętna. W przypadkach zapalenia płuc nie leczonych upustem przyspieszone tętno wracało do normy już w kilka godzin po ustąpieniu zapalenia.

Wielką zasługą Dietla było odrzucenie istnienia tzw. choroby kołtunowej. Opierając się na obserwacjach klinicznych oraz na badaniach anatomicznych i chemicznych włosów, udowodnił brak charakteru patologii ogólnoustrojowej i związku przyczynowego z chorobami towarzyszącymi w kołtunie.

Dietl był wreszcie drugim po Wojciechu Oczce wielkim balneologiem polskim. To on jako pierwszy podał klasyfikację polskich wód leczniczych i przyczynił się do rozwoju niektórych zdrojowisk, m. in. Krynicy, Szczawnicy, Iwonicza, Żegiestowa, Rabki, Swoszowic, Krzeszowic i Buska. Analiza chemiczna wód pozwoliła Dietlowi na podanie składu źródeł leczniczych, ukazanie ich walorów leczniczych i na przedstawienie nowoczesnej klasyfikacji polskich wód. Za zasługi na polu zdrojownictwa przeszedł do historii medycyny z zaszczytnym mianem ojca nowoczesnej balneologii polskiej.

Tytus Chałubiński (1820-1889),

urodzony w Radomiu, studiował w Akademii Medyko-Chirurgicznej w Wilnie, w uniwersytetach w Dorpacie i Würzburgu. Praktykę lekarską rozpoczął w Warszawie; gdzie następnie w latach 1847-1857 był ordynatorem Oddziału Wewnętrznego w Szpitalu Ewangelickim oraz profesorem kolejno – w Akademii Medyko-Chirurgicznej (1857-1862) i w Szkole Głównej Warszawskiej (1862-1869). Swe ogromne doświadczenie w zakresie planu leczenia i terapii przedstawił w dziele Metoda wynajdywania wskazań lekarskich (1874). Zamknięcie przez władze carskie czysto polskiej i stojącej na bardzo wysokim poziomie Szkoły Głównej, a w konsekwencji otwarcie rosyjskiego Cesarskiego Uniwersytetu Warszawskiego spowodowało opuszczenie przez Chałubińskiego miasta i wyjazd na Podhale. Pobyt w niewielkiej wiosce Zakopane pozwolił mu na odkrycie niezwykłych walorów krajobrazowych i – co ważniejsze – klimatycznych tych okolic. Stał się wkrótce zapalonym taternikiem, ale przede wszystkim pionierem klimatycznego leczenia gruźlicy w Polsce. W czasie wypraw do Zakopanego zbierał minerały i mchy tatrzańskie, stając się ich wybitnych znawcą. Badał folklor góralski i florę tatrzańską.

Edward Korczyński (1844-1905),

był uczniem Karola Gilewskiego, który objął Klinikę Lekarską po ustąpieniu wielkiego Dietla. Gilewski, świetny lekarz, jednak przede wszystkim medyk sądowy i chirurg, kierował nią do swej przedwczesnej śmierci w 1871 r. Przez trzy lata prowadzili ją zastępczo profesorowie: wysokiej miary internista Stanisław Pareński, anatomopatolog Alfred Biesiadecki i dermatolog Antoni Rosner. Dopiero objęcie w 1874 r. kliniki przez Korczyńskiego doprowadziło do jej rozkwitu. Wzrosła wówczas liczba łóżek szpitalnych, zorganizowano laboratorium, unowocześniono metody badania i leczenia. Dzięki jego wysiłkom została ona w 1901 r. przeniesiona ze starego gmachu przy ul. Kopernika 7 do nowego budynku przy ul. Kopernika 15. Tam Korczyński zorganizował osobny pawilon dla chorych zakaźnie oraz dobrze wyposażone pracownie i laboratoria kliniczne. W klinice znacznie ożywiło się życie naukowe, zwiększono liczbę asystentów, wyrazem czego było ogłoszenie ok. 200 prac, umieszczonych w wielotomowym Zbiorze prac z kliniki prof. E. Korczyńskiego. Ważnym osiągnięciem Korczyńskiego było też zorganizowanie Stowarzyszenia Wydawnictwa Dzieł Lekarskich Polskich, którego został przewodniczącym.

Jako rektor UJ (1889/90 r.) wykazywał liczne inicjatywy bądź to na polu reorganizacji służby zdrowia w Krakowie, bądź też w zakresie budowy nowych gmachów Wydziału Lekarskiego. Działalność naukowa Korczyńskiego obejmowała kilka dziedzin medycyny wewnętrznej, przede wszystkim kardiologii, gastrologii i reumatologii.

Wraz ze swymi wniósł uczniami trwały wkład w piśmiennictwo światowe, głównie z zakresu chorób układu krążenia. To właśnie Korczyński jako pierwszy w świecie rozpoznał za życia chorego zator tętnicy wieńcowej, potwierdzony następnie badaniem pośmiertnym. Obserwację tę przedstawił w pracy Zator tętnicy wieńcowej serca z życia rozpoznany (Przegląd Lekarski 1887). Powiązał w niej objawy kliniczne u obserwowanego chorego z zakrzepem tętnicy wieńcowej oraz uwypuklił i należycie ocenił znaczenie tego faktu dla kliniki chorób serca (w odniesieniu do choroby wieńcowej). Wprowadził ponadto i rozpowszechnił użycie nitrogliceryny w klinice krakowskiej. Korczyński był twórcą pierwszych krakowskich szkół internistycznych: kardiologicznej, gastrologicznej i hematologicznej, z których wyszło wielu wybitnych internistów, profesorów uniwersytetów polskich jak Walery Jaworski, Antoni Gluziński, Roman Rencki, Ludomił Korczyński oraz wielu lekarzy specjalistów.

Korczyńskiemu i jego szkole zawdzięczamy ustalenie faktów dowodzących związków pomiędzy chemizmem żołądka a morfologicznymi zmianami jego śluzówki, a także uwypuklenie wpływu hipochloremii na sprawność ustroju. Stało się to podwaliną dla diagnostyki i terapii mocznicy hipochloremicznej.

Korczyński żywo interesował się też hematologią: jako pierwszy zwrócił uwagę na rozpoznawcze znaczenie limfocytów w gruźliczym zapaleniu opłucnej, które do dziś zachowało wartość kliniczną. Zapoczątkował także obserwacje nad zależnościami pomiędzy niedokrwistością a zaburzeniami wchłaniania jelitowego.

Całokształt działalności Korczyńskiego jako nauczyciela i wychowawcy stał się wzorem do naśladowania, a osiągnięcia naukowe tak jego samego, jak i jego uczniów ukształtowały wysoką pozycję kliniki krakowskiej.

Walery Jaworski (1849-1924),

urodzony we Florynce k. Grybowa, studiował nauki ścisłe i medycynę w Uniwersytecie Jagiellońskim. Po przeprowadzeniu habilitacji w r. 1883 został pierwszym w Polsce docentem chorób narządu trawienia. W latach 1889-1919 był profesorem w Klinice Lekarskiej UJ, początkowo pod kierunkiem Korczyńskiego, a od r. 1906 samodzielnie jako jej kierownik. Położył naukowe podwaliny w medycynie polskiej pod zupełnie nowy, specjalistyczny dział nauk klinicznych, jakim jest gastrologia.

Jego osiągnięcia stanowiły nie tylko twórczy wkład do nauki polskiej, ale także w poważnym stopniu przyczyniły się do rozwoju gastrologii światowej; niektóre z odkryć dokonanych przez Jaworskiego na trwałe weszły do kliniki chorób wewnętrznych. Z tego powodu uznany został za twórcę krakowskiej szkoły chorób żołądka i za ojca gastrologii polskiej. Do chwili rozpoczęcia przez Jaworskiego w klinice działalności naukowej medycyna wewnętrzna, opierając się tyko na badaniu objawów podmiotowych, znała jedynie trzy choroby żołądka: nieżyt, wrzód i raka.

W zakresie metodyki badań Jaworski był autorem licznych cennych prac doświadczalnych. Sondę żołądkową, którą już dawniej wprowadzono do celów leczniczych, użył jako pierwszy w celach doświadczalnych i rozpowszechnił to w klinice. Zwrot w kierunku badań czynnościowych pozwolił mu na poznanie wielu spraw chorobowych w patologii żołądka – albo dotąd zupełnie nieznanych, albo o niejasnym obrazie chorobowym. Ważnym odkryciem, mającym duże znaczenie również i obecnie w diagnostyce klinicznej raka żołądka, było odkrycie przez Jaworskiego w 1889 r. w treści żołądka spiralnych pałeczek bakteryjnych, charakterystycznych dla tej choroby. Bakterie te nazwał vibrio rugula i stwierdził ich obecność w osadzie treści żołądkowej obok laseczników, mikroków i grzybów. Późniejsze badania potwierdziły obecność bakterii spiralnych w żołądku, W r. 1983 dwaj uczeni australijscy –Waren i Marshall dowiedli, że w błonie śluzowej żołądka mogą osiedlać się spiralne bakterie – Helicobacter pylori, zdolne do wywoływania uszkodzeń zapalnych i zmian wydzielniczych żołądka. Zakażenie Helicobacter ma ogólnoświatowy zasięg i dziś powszechnie uważa się, że stanowi istotny czynnik ryzyka rozwoju zapalenia błony śluzowej i wrzodu trawiennego żołądka i dwunastnicy. Głównym dowodem na udział tej bakterii w patogenezie wrzodu żołądka są bardzo dobre wyniki lecznicze uzyskiwane po eradykacji tej bakterii z żołądka przy użyciu antybiotyków i środków hamujących wydzielanie żołądkowe.

Wiele stanów chorobowych zostało przez Jaworskiego gruntownie opisane i wyjaśnione. Do takich obrazów klinicznych należała nowa jednostka chorobowa – kwaśny nieżyt żołądka, po raz pierwszy opisana i wyodrębniona przez niego w r. 1884. Dla uczczenia jego zasług nadano tej chorobie nazwę „choroby Jaworskiego”. Doniosłe znaczenie w piśmiennictwie światowym miała też praca kliniczna (wykonana wspólnie z Korczyńskim), dotycząca patogenetycznego powiązania nadmiernego wydzielania soku żołądkowego z wrzodem żołądka oraz roli jaką w tym schorzeniu odgrywa kwaśny nieżyt żołądka. Duże znaczenie miały również jego badania odnoszące się do czynności żołądka bezpośrednio po resekcji i gastroenterostomii z powodu raka i wrzodu, opublikowane wspólnie z wielkimi chirurgami krakowskimi Ludwikiem Rydygierem i Alfredem Obalińskim. Prowadzone liczne inne badania, odkrycia i spostrzeżenia kliniczne pozwoliły Jaworskiemu na dokonanie pierwszej ogólnej klasyfikacji chorób żołądka, wyodrębniającej choroby czynnościowe (nerwice), organiczne ostre i organiczne przewlekłe.

Ukoronowaniem jego pracy na polu gastrologii było wydanie pierwszego polskiego podręcznika z zakresu gastrologii Zarys patologii i terapii chorób żołądka (W-wa 1889) i dwóch następnych wydań – każdego unowocześnionego. Jaworski był też pierwszym w Krakowie i jednym z pierwszych w świecie uczonych, który zastosował diagnostykę rentgenowską w gastrologii. W 1919 r. przeszedł na emeryturę, wzbogacając jednak w dalszym ciągu gastroenterologię o nowe cenne spostrzeżenia i obserwacje kliniczne. Był inicjatorem założenia Muzeum Historycznego dla Wydziału Lekarskiego UJ.

Antoni Gluziński (1856-1935),

najwybitniejszy internista polski okresu międzywojennego, urodził się we Włocławku. Trudności w otrzymaniu należytej wiedzy w Królestwie Kongresowym spowodowały wyjazd na studia medyczne do Krakowa. Początki jego kariery naukowej związane są z Uniwersytetem Jagiellońskim. Tu początkowo pracował w Zakładzie Fizjologii u prof. G. Piotrowskiego i w Klinice Lekarskiej u prof. E. Korczyńskiego. W latach 1890 – 1897 był profesorem chorób wewnętrznych i patologii ogólnej i doświadczalnej, kierującym tym zakładem od 1893 r. Po wyjeździe w 1896 r. z Krakowa kierował klinikami wewnętrznymi – najpierw we Lwowie (1897-1918), a następnie w Warszawie (1919-1927).

Uznawany jest za klasyka interny polskiej, za wybitnego gastroenterologa, pulmonologa, hematologa i nefrologa. W klinice Korczyńskiego razem z Jaworskim prowadził badania nad chorobami żołądka. Opracował metodę otrzymywania treści żołądkowej, stosując jako bodziec tzw. śniadanie białkowe. Określił prawidłowe wartości kwasoty żołądkowej i dowiódł , że właściwy fizjologiczny proces trawienia odbywa się w jelitach cienkich, zmieniając w ten sposób dotychczasowe poglądy kliniczne na leczenie chorób żołądka. Wprowadził też podział chorób żołądka oparty na badaniu wielkości i charakteru wydzielania soku (1897, z W.Jaworskim). Wraz z Reichensteinem podał w 1906 r. pierwszy w literaturze światowej szczegółowy opis kliniczny białaczki plazmatyczno-komórkowej. Znaleźli oni we krwi 72-91% jednojądrzastych komórek, określonych jako plazmatyczne. Tym opisem stali się pierwszymi i przez długi czas jedynymi autorami wskazującymi na obraz krwi jednoznacznie białaczkowy.

Białaczka plazmatyczno-komórkowa (plasmocytoma) lub szpiczak (myeloma) to nowotwór złośliwy szpiku kostnego, pochodzący z tkanki krwiotwórczej, różnicującej się w kierunku komórek plazmatycznych. Choroba Kahlera i Rustickiego. Pierwszy opis histopatologiczny tej choroby podał w 1873 r. J. Rusticki; Otto Kahler w 1889 r. podał opis kliniczny szpiczaka u chorego uskarżającego się na silne bóle w klatce piersiowej i u którego ponadto stwierdził obecność białka Bence-Jonesa w moczu. Wreszcie Otto Lubarsch w 1906 r. określił tę chorobę jako aleukemiczną postać białaczki.

W r. 1902 Gluziński wydał we Lwowie pracę O wczesnym rozpoznawaniu raka żołądka, która dała podstawę dla tzw. próby Gluzińskiego. W r. 1908 uruchomił we Lwowie pierwszą w kraju poradnię i przychodnię przeciwgruźliczą. Zjednoczył internistów polskich, powołując w r. 1907 do życia Towarzystwo Internistów Ziem Polskich, a w r. 1909 zorganizował I Zjazd Internistów w Krakowie.

Gluziński był profesorem w trzech polskich miastach uniwersyteckich i nauczycielem kilku pokoleń lekarzy. Jako wybitny internista zorganizował od podstaw Klinikę Chorób Wewnętrznych Uniwersytetu Lwowskiego, a następnie w Uniwersytecie Warszawskim, podnosząc je na bardzo wysoki poziom. Był założycielem i redaktorem „Polskiego Archiwum Medycyny Wewnętrznej”.

Witold Eugeniusz Orłowski (1874-1966),

urodzony w Norwidpolu (pow. borysowski w gub. mińskiej) studiował od 1891 r. w Akademii Wojskowo-Lekarskiej w Petersburgu początkowo w zakresie bakteriologii u S.Botkina oraz fizjologii u I. Pawłowa i I. Tarchanowa. Był profesorem chorób wewnętrznych uniwersytetów w Kazaniu (1907-1918), w Krakowie (1919-1925) i w Warszawie (1925-1947).

Orłowski był twórcą największej w Polsce szkoły internistycznej opartej na podstawach patofizjologicznych i biochemicznych, pionierem polskiej fizjologii i biochemii klinicznej. W II Klinice Chorób Wewnętrznych UW utworzył nowe (pierwsze w Polsce!) placówki przykliniczne: oddział przemiany materii i pracownię biochemiczną.

Opracował pełny, oryginalny i nowoczesny podręcznik chorób wewnętrznych (1933-1938) omawiający szczegółowo klinikę narządu krążenia i oddychania, gruźlicy płuc, narządu moczowego i trawienia, chorób wątroby i układu żółciowego oraz klinikę układu wydzielania wewnętrznego. Przedstawił w nim i uzasadnił nowoczesną polską terminologię kardiologiczną.

Orłowski jest autorem oryginalnej nowoczesnej teorię patogenezy przewlekłej niewydolności krążenia, w której zasadnicze miejsce zajmują zaburzenia metaboliczne i zaburzenia regulacyjne ośrodkowego układu nerwowego. Stwierdził, że w patogenezie przewlekłej niewydolności krążenia biorą udział dwa potężne czynniki: zaburzenia hemodynamiczne (było to dotąd powszechnie przyjmowane) oraz zaburzenia metaboliczne (niedoceniane w dotychczasowych ujęciach klinicznych i podręcznikowych). Orłowski dowodził więc, że za rozwój i objawy tej choroby odpowiedzialne są także powstające i nagromadzające się w przebiegu zaburzeń specyficzne produkty przemiany materii.

Tadeusz Tempka (1885-1974),

urodzony w Krakowie, prof. chorób wewnętrznych UJ i AM w Krakowie w latach 1928-1974. Główne zainteresowania Tempki koncentrowały się na hematologii i balneologii. Prace o skazach krwotocznych postawiły go w gronie wybitnych hematologów jeszcze przed objęciem kierownictwa kliniki.

Tempka stworzył w klinice krakowskiej najprężniejszy w Polsce ośrodek hematologiczny, wprowadził nowoczesne metody immunohematologiczne, cytochemiczne, koagulologiczne, tromboelastograficzne oraz mikroskopii fazowo-kontrastowej i fluoroscencyjnej.

Wprowadził na stałe do polskich klinik metodę Arinkina biopsji szpiku kostnego. Za pomocą tej właśnie metody wykazał jako pierwszy, że niedokrwistość złośliwa jest panmielopatią. Jako pierwszy na świecie opisał też tzw. pałeczki olbrzymie, pojawiające się w szpiku kostnym w przebiegu tej niedokrwistości i wprowadził ich badanie do praktyki w diagnostyce laboratoryjnej. Dowiódł, że pod wpływem leczenia niedokrwistości złośliwej preparatami wątroby zmniejsza się patologiczna hemoliza erytrocytów. Wcześniej, bo jeszcze w XIX w. (1849) Thomas Addison mówił o osobliwej postaci „anemii, która występuje bez jakiejkolwiek uchwytnej przyczyny”. Anton Biermer, po dokładnym określeniu cech klinicznych i anatomopatologicznych choroby nadał jej nazwę niedokrwistości złośliwej (anaemia perniciosa progressiva), nb. jak najbardziej usprawiedliwioną przynajmniej na okres pół wieku; chorobę tę nazwano później ich nazwiskami (choroba Addisona i Biermera). Samo pojęcie megalocytów (megaloblastów) dla określenia krwinek o średnicy większej od przeciętnej wprowadził w r. 1880 Paul Ehrlich.

George Hyot Whipple na początku lat 20. stwierdził, że najskuteczniejszym pokarmem doprowadzającym do odnowy krwi w eksperymentalnej niedokrwistości pokrwotocznej jest surowa wątroba. George Richard Minot w r. 1925 zaczął stosować podawanie chorym surowej wątroby w niedokrwistości złośliwej, choć zdawał sobie sprawę, że obie niedokrwistości mają kompletnie inną etiologię. Wyniki przeszły jego najśmielsze oczekiwania: 4 maja 1926 r. stwierdził, że chorzy leczeni tą metodą przeżyli dłużej, niż pozwalało na to rokowanie, czuli się dobrze oraz zdecydowanie poprawił się obraz krwi obwodowej (od 1 mln 400 tys. do 3,5 mln po 4 tyg. leczenia i do 4,5 mln po 5 mies.). Kliniczne leczenie na dużą skalę przez podawanie chorym surowej wątroby wprowadził w tym samym czasie William Murphy. Niedokrwistość złośliwa przestała od tej chwili być wyrokiem śmierci. Wszyscy trzej uczeni zostali uhonorowani za to osiągnięcie nagrodą Nobla.

Wkrótce przyszły bliższe rozwiązania patofizjologii niedokrwistości złośliwej. W 1928 r. Castle wykrył, że przyczyną niedokrwistości jest niedobór tzw. czynnika wewnętrznego (Intrinsic Factor, IF), wydzielanego przez śluzówkę żołądka, niezbędnego do wchłaniania z jelit witaminy B12, biorącej udział w prawidłowym dojrzewaniu wszystkich komórek ustroju, zwłaszcza krwinek czerwonych i białych. Niedobór czynnika wewnętrznego Castle’a, np. w nieżytach żołądka, może prowadzić do niedokrwistości złośliwej.

W klinice Tempki habilitowało się wielu lekarzy specjalistów, tak z zakresu hematologii, jak i innych dziedzin medycyny wewnętrznej. Z tej szkoły wyszli kolejni profesorowie krakowskiej interny, kontynuujący badania podstawowe i kliniczne w zakresie hematologii: Julian Aleksandrowicz, Julian Blicharski i Aleksander Skotnicki oraz ich znakomici współpracownicy Jan Fenczyn, Zygmunt Hanicki, Stanisław Kirchmayer i Mieczysław Kubiczek.