Muzeum Historii Medycyny UJ CM (nazywane także Muzeum Wydziału Lekarskiego) szczyci się najstarszą metryką wśród muzeów poświęconych naukom medycznym w Polsce i pozostaje jednym najstarszych muzeów medycznych w Europie. Powstało ono dzięki marzeniu, wizji i determinacji Walerego Jaworskiego (1849-1924), profesora chorób wewnętrznych, który potrafił dostrzec wartość w podtrzymaniu pamięci i wiedzy o minionych pokoleniach lekarzy.

prof. Walery Jaworski

Jego inicjatywie zawdzięczamy fakt, że dnia 27 kwietnia 1900 roku na posiedzeniu Wydziału Lekarskiego UJ podjęto uchwałę o powstaniu „Muzeum Historycznego dla Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Jagiellońskiego”.

Już w roku 1901 profesor Jaworski rozpoczął gromadzenie zbiorów, znajdując zrozumienie i pomoc wśród wielu swoich kolegów, których nieustannie monitował by zechcieli przekazywać na jego ręce wszelkie „medyczne starożytności”. Jednocześnie nie przestawał zabiegać o konieczne subsydia na działalność muzealną, w czym napotykał na rozliczne trudności. Z drugiej strony nie brakowało także ludzi gotowych wesprzeć wysiłki Jaworskiego bardzo konkretną pomocą. I tak słynny klinicysta i nauczyciel Jaworskiego, prof. Edward Korczyński (1844-1905), uczynił legat w wysokości 200 koron, tworząc tym samym tzw. żelazny fundusz dla potrzeb związanych z działalnością Muzeum.

prof. Adam Wrzosek

Profesor Adam Wrzosek (1875-1965) przekazał swoją prywatną kolekcję książek medycznych i eksponatów muzealnych. Podobnie postąpił sam Jaworski z chwilą odejścia z katedry w roku 1919. Wśród szczodrych ofiarodawców należy z pewnością wymienić rodzinę profesora Ludwika Bierkowskiego, dr Maksymiliana Lebensbauma, rodzinę dr Tytusa Chałubińskiego oraz rodzinę profesora Adama Bochenka. Pokaźny i zróżnicowany zbiór druków, książek, notatek oraz narzędzi i instrumentów medycznych przekazał prof. Józef Bogusz.

Od zarania działalności Muzeum Jaworski zabiegał o właściwe zabezpieczenie i skatalogowanie zbiorów, nie szczędząc ani czasu ani często własnych pieniędzy. Korzystał przy tym z pomocy asystentów w osobach doktorów Kazimierza Flisa, Józefa Karola Kostrzewskiego i Bolesława Korolewicza, którzy wydatnie wspomagali profesora w jego wysiłkach. Równocześnie Jaworski intensywnie poszukiwał odpowiednich pomieszczeń w celu otwarcia stałej ekspozycji dla ciągle rozrastającej się kolekcji zabytkowych przedmiotów. Tymczasowe bowiem lokum w murach Kliniki Chorób Wewnętrznych traktował jako zło konieczne, żywiąc nadzieję, że stan ten szybko musi ulec zmianie. Niestety jego starania i apele nie znalazły zrozumienia u ówczesnych decydentów, a jak się miało niestety okazać, u ich następców także.

Już w roku 1903 profesor Jaworski ogłosił drukiem „Pierwsze sprawozdanie Muzeum Historycznego dla Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Jagiell. za rok 1902”, będące podsumowaniem blisko dwóch lat ciężkiej pracy profesora i jego zespołu. Była to swoistego rodzaju „inauguracja” działalności muzeum jako w pełni profesjonalnej instytucji, powołanej dla ocalenia dorobku medycyny uniwersyteckiej w Krakowie. Kolejne sprawozdanie ukazało się już w roku 1905. W trzy lata później inwentarz Muzeum będzie już zawierać około 2000 zabytków, co najlepiej świadczy o zapobiegliwości i trudzie jego twórcy.

W roku 1911, tuż przed Zjazdem Lekarzy i Przyrodników Polskich, który miał się odbyć w Krakowie, profesor Jaworski wydrukował odezwę wzywającą ponownie do wspierania Muzeum darowiznami. Pisał w niej wówczas;

„Dorobek dzisiejszy spoczywa jednak na barkach naszych poprzedników. Przędzę ich myśli my dalej snujemy. Co się dawniej działo w zakresie wiedzy lekarskiej na ziemiach polskich, jest obowiązkiem naszym rozpatrzyć, zebrać w całość i naszym następcom przekazać, aby z tych prac i zabiegów potomność korzystać mogła”.

Po tę formę apelu do umysłów i sumień sobie współczesnych siegał Jaworski jeszcze parokrotnie, jak chociażby w roku 1918, kiedy powstał dokument zatytułowany Ogólne postanowienia w sprawie Muzeum Historycznego Medycyny i Farmacji Polskiej. Tym razem jego przesłanie kierowane było głównie do depozytariuszy władzy, by zechcieli dostrzec trudne warunki przechowywania zbiorów i łożyć środki finansowe na nowe pomieszczenia ekspozycyjne. Niestety bez rezultatu.

Tymczasem w roku 1920 powołano do życia Zakład Historii i Filozofii Medycyny, na którego czele stanął profesor Władysław Szumowski (1875 – 1954). Tym samym powstały korzystne warunki dla profesjonalnego i systematycznego badania dziejów medycyny, a co za tym idzie dla własciwego wykorzystania i wyeksponowania pokaźnego zbioru emerytowanego w 1919 roku Jaworskiego. Jednak nic takiego nie nastąpiło. Gros kolekcji muzealnej znajdowało się nadal w budynku Kliniki Chorób Wewnętrznych, w specjalnych szafach, pozostała część w skrzyniach i paczkach spoczywała „kątem” po różnych klinikach i budynkach uniwersyteckich. Jak duże trudności przeżywał sam zakład, najlepiej świadczy decyzja Szumowskiego, aby przenieść bibliotekę do swojego mieszkania, udostępniając jednak jej zbiory nadal studentom. Dopiero w roku 1931 profesor otrzymał lokal w prywatnej kamienicy przy al. Krasińskiego 12, co tylko częściowo rozwiązywało problemy, z którymi przez ponad dziesięć lat przyszło mu się borykać. Wreszcie w 1937 roku Katedra Historii i Filozofii Medycyny UJ wraz z Muzeum znalazły stałą siedzibę w budynku przy ulicy Kopernika 7. Pomieszczenia w budynku żadną jednak miarą nie nadawały się do zorganizowania stałej wystawy. Eksponaty złożono więc w skrzyniach i zabezpieczono na tyle dobrze, że przetrwały one czas wojny w stanie niemal nienaruszonym.

Po wojnie decyzją władz centralnych rozwiązano wszystkie katedry historii medycyny, z krakowską włącznie. Zlikwidowano także niezwykle ważne dla badań nad przeszłością medyczna czasopismo Archiwum Historii i Filozofii Medycyny, jak również towarzystwa historyczno – medyczne.

dr Zbigniew Kukulski

Dr Zbigniew Kukulski (1908-1971), ówczesny szef Katedry Historii Medycyny, chcąc ratować dorobek Jaworskiego i Szumowskiego, przkształcił katedrę w roku 1951 w Zakład Organizacji Ochrony Zdrowia., dzięki czemu ocalił księgozbiór i zbiory muzealne przed zniszczeniem.

W roku 1956 reaktywowano Katedrę Historii Medycyny. Problem osobnych sal muzealnych pozostawał niestety nadal nierozwiązany i aż do końca lat 80. nie znalazł pozytywnego rozstrzygnięcia.

Dopiero w roku 1990, dzięki poparciu i życzliwej uwadze rektora Tadeusza Cichockiego oraz prezesa Towarzystwa Lekarskiego Krakowskiego profesora Józefa Bogusza przekazano na potrzeby Muzeum kilka pomieszczeń znajdujących się na parterze Domu Towarzystwa Lekarskiego Krakowskiego przy ulicy Radziwiłłowskiej 4.

16 czerwca 1992 roku rektor Akademii Medycznej prof. Andrzej Szczeklik dokonał uroczystego otwarcia muzeum, kończąc tym samym blisko wiekową tułaczkę przedmiotów, z których większość związana jest z dziejami lekarskimi w Krakowie. Do chwili obecnej udało się w znacznej mierze zabezpieczyć i udostępnić publiczności część najwartościowszych zbiorów, nad którymi sprawuje opiekę dyrektor muzeum prof. Zdzisław Gajda oraz szef Katedry Historii Medycyny CM UJ prof. Andrzej Śródka.

Ryszard W. Gryglewski